ابزار مشتقه (Derivatives) چیست؟
قرارداد آتی از زیر مجموعه ابزارهای مشتقه (Derivatives) می باشد. ابزار مشتقه به دارایی های مالی اطلاق می شود که از خود ارزشی ندارند و ارزش آنها از دارایی های دیگر مشتق می شود. ابزارهای مشتقه شامل قراردادهایی از جمله قراردادهای سلف یا همان پیمان های آتی (Forward)، آتی (Future)، اختیار معامله (Option) و قرارداد معاوضه (Swap) می باشد. در اینجا ما قصد داریم فقط قراردادهای فیوچرز یاهمان قرارداد آتی را مورد بررسی قرار دهیم. ولی از آنجا که این نوع قرارداد شباهت زیادی به قرارداد سلف دارد و در واقع نوعی قرارداد سلف پیشرفته است ناگزیر ابتدا قرارداد سلف را تعریف می کنیم.
قرارداد سلف یا پیمان آتی (Forward) چیست؟
قرارداد سلف توافقی است که بین دو نفر بسته می شود. در این توافق یک کالای مشخص با قیمتی معین مورد معامله قرار می گیرد. اما زمان تحویل کالا و همچنین زمان انتقال وجه معامله در آینده رخ می دهد. البته باید به یک نکته توجه کنیم، قرارداد سلفی که در بازارهای مالی بین المللی مورد معامله قرارمی گیرد با سلفی که درشریعت اسلام تعریف شده است و در بورس کالای ایران مورد معامله قرار می گیرد، متفاوت می باشد.
معامله سلفی که در اسلام تعریف شده به این صورت است که کل وجه معامله، فی المجلس پرداخت شده و کالا در آینده تحویل می شود. در واقع این نوع معامله، برعکس معامله نسیه است. اما در قراردادهای سلف بین المللی هم وجه معامله و هم کالا در سررسید رد و بدل می شوند. در حالیکه در سلف اسلامی تنها کالا در سررسید تحویل می گردد و وجه معامله در ابتدای قرارداد پرداخت می شود.
در این مقاله هر زمان عبارت سلف آورده شد، منظور سلف در بازارهای جهانی است.
مثال قرار سلف (Forward)
در قرارداد سلف یک دارایی با مشخصات کاملا معین مورد معامله قرار می گیرد که به آن دارایی پایه می گویند. همچنین قرارداد دارای یک تاریخ مشخص و قیمت معین است.
فرض کنید یک کشاورز می داند که محصول گندم او در حدود سه ماه دیگر باید برداشت شود. این کشاورز از کاهش نرخ گندم در زمان برداشت محصول هراس دارد. از سمت دیگر یک کارخانه آرد نگران افزایش نرخ گندم است. این دو طرف وارد یک معامله سلف می شوند که سه ماه دیگر میزان 100 تن گندم را به قیمت هر کیلو 2000 تومان با هم مبادله کنند.
حال فرض کنید یک ماه از تاریخ قرارداد گذشته و یک آفت کشاورزی اکثر مزارع گندم را از بین برده است. در این حالت از مقدار گندم در بازار کاسته شده و قرارداد خریدار با ارزش می شود. چرا که گندم کمیاب خواهد شد. همچنین قرارداد فروشنده ارزش خود را از دست می دهد. ممکن است فروشنده برای اینکه از ضرر بیشتر در امان باشد قرارداد خود را به دیگری واگذار و مسئولیت تحویل کالا را به شخص دیگری بدهد.
در اینجا فروشنده طبق قرارداد سلف، گندم خود را به قیمت 2000 تومان فروخته است اما الان قیمت رشد کرده و فرض کنید به 2200 تومان رسیده است. بنابراین فروشنده مبلغ 20،000،000تومان =(2000-2200)×100،000کیلو بعلاوه قرارداد را به شخص دیگری واگذار می کند. همین طور ممکن است خریدار، قرارداد خود را قبل از سررسید به شخص دیگری واگذار کند و اختلاف قیمت را از خریدار جدید دریافت کند.
حال در مثال قبل فرض کنید که خریدار و فروشنده، قرارداد خود را تا سررسید نگهدارند و قیمت در سررسید 2200 تومان به ازاء هر کیلو باشد. در این حالت فروشنده طبق قرارداد 100 تن کالا را به قیمت هر کیلو 2000 تومان تحویل می دهد درصورتیکه قیمت در بازار کیلویی 2200 تومان می باشد. بدین ترتیب، خریدار در همان لحظه تحویل، 20 میلیون تومان در سود و فروشنده به همان میزان در ضرر است. توجه داشته باشید که یک فروشنده می تواند بدون داشتن کالا وارد یک قرارداد سلف شود. زیرا تحویل کالا در آینده است.
خوب است بدانید که اکثر قراردادهای سلف منجر به تحویل نمی شوند. بلکه اختلاف قیمت بین قرارداد سلف و بازار بین دو طرف معامله ردوبدل می شود. به این عمل تسویه نقدی قرارداد می گویند که در مقابل تحویل فیزیکی دارایی پایه قرار دارد.
قرارداد آتی یا فیوچرز چیست؟
قراردادهای آتی دقیقا مانند قراردادهای سلف هستند. تنها تفاوت قرارداد آتی با قرارداد سلف در نحوه تسویه آن است. در قراردادهای سلف، معامله گر فقط یکبار قرارداد خود را تسویه می کند و آن هم زمان تحویل کالا یا زمان واگذاری قرارداد به دیگری است. درحالیکه در قراردادهای آتی، هر روز پس از اتمام جلسه معاملاتی، تسویه انجام می شود.
زمانیکه یک معامله گر می خواهد یک موقعیت فروش یا یک موقعیت خرید در بازار آتی باز کند می بایستی درصد مشخصی از وجه معامله را به عنوان وجه تضمین در اختیار کارگزار خود قرار دهد. به این وجه، وجه تضمین اولیه (initial margin) می گویند. وجه تضمین اولیه در بورس های مختلف متفاوت است.
حال فرض کنید یک شخص وارد بازار آتی شده و وجه تضمین معامله را به کارگزار خود پرداخته و وارد یک موقعیت فروش می شود. اما در پایان روز قیمتها بالا رفته و قرارداد وی وارد زیان می شود. در پایان آن روز به میزانی که قرارداد وارد زیان شده از وجه تضمین او کسر و به حساب معامله گر دیگر که قراردادش وارد سود شده واریز می شود.
توجه داشته باشید که سود و زیان کل معامله بر روی وجه تضمین اولیه اعمال می شود. فرض کنید وجه تضمین اولیه 20 درصد باشد. از آنجاییکه معامله گر یک پنجم معامله را پرداخت کرده است، هر تغییر در قیمت آتی نسبت به وجه تضمین اولیه پنج برابر خواهد بود.
برای مثال اگر قیمت در جهت پیش بینی شما 4 درصد حرکت کند، سود شما ضربدر پنج شده و درنتیجه 20 درصد سود خواهید کرد. در این حالت شما 100 درصد نسبت به سرمایه خود سود برده اید. زیرا شما 20% معامله را جهت وجه تضمین به میان گذاشته بودید و الان به به همان اندازه سود کرده اید.
اما ممکن است در پی ضررهای متوالی نه تنها کل سرمایه خود را از دست بدهید بلکه ممکن است به کارگزار خود بدهکار شوید. برای اینکه چنین اتفاقی نیفتد درصدی از وجه تضمین اولیه را به عنوان حداقل وجه تضمین (maintenance) در نظر می گیرند.
ممکن است بر اثر ضررهای معامله گر، وجه تضمین اولیه کم شده و به حداقل وجه تضمین برسد. در این حالت، شخص در اصطلاح مارجین کال شده و موقعیت های معاملاتیش توسط کارگزار به قیمت بازار بسته می شوند. چرا که کارگزار نمی تواند بیش از این، ریسک معامله گر را بپذیرد.
مارجین کال یک درخواست از طرف کارگزار است که معامله گر را ملزم می کند حساب خود را تا وجه تضمین اولیه شارژ کند. حداقل وجه تضمین نیز در بورس های مختلف متفاوت است. برای مثال ممکن است حداقل وجه تضمین در یک بورس 70 درصد و در بازار دیگر 50 درصد وجه تضمین اولیه باشد.
فرض کنید شما در بازار آتی معامله می کنید. وجه تضمین اولیه 20 درصد و حداقل وجه تضمین، 60 درصد وجه تضمین اولیه است. بنابراین اگر 40 درصد از وجه تضمین 20 درصدی شما بر اثر زیان از حساب شما کسر شود کال مارجین می شوید. چهل درصد از 20 درصد برابر با 8% کل قرارداد می باشد. با این شرایط برای مارجین کال شدن تنها کافی است قیمت قرارداد به میزان 1.6 درصد در خلاف موقعیت معاملاتی شما حرکت کند. یعنی اگر موقعیت خرید باز کرده اید قیمتها نزول و اگر دارای یک موقعیت فروش هستید قیمتها صعود کنند.
رقم 1.6% از کجا بدست آمد؟ از آنجا که وجه تضمین معامله 20% (یک پنجم) کل قرارداد است، هر حرکت بازار 5 برابر وجه تضمین می باشد. بنابراین 8 درصد تقسیم بر 5 برابر می شود با 1.6 درصد.
در بازارهای ابزار مشتقه برخلاف بازارهای نقدی نه پول جدیدی خلق می شود و نه پولی از بین می رود. بلکه از حساب اشخاص متضرر برداشته و به حساب طرف دیگر واریز می شود. حال ممکن است سود و زیان به هر ترکیبی بین افراد حاضر در بازار توزیع شده باشد. اما در یک بازه زمانی مشخص کل سود و زیان بازار صفر می باشد که در اصطلاح به آن، بازی با جمع صفر می گویند.
هدف قرار داد آتی (فیوچرز) چیست؟
معامله گران بازارهای ابزار مشتقه می دانند که هدف این ابزارها فروش نیست بلکه هدف پوشش ریسک است. ابزارهای مشتقه نه تنها بر روی دارایی های فیزیکی بسته می شود بلکه ممکن است دارایی پایه آنها دارایی های مالی مانند طلا، سهام یا ارز باشد.
طرفین معامله با استفاده از این ابزارها خود را از نوسانات قیمت دارایی پایه مصون نگه می دارند. اما در بازار به غیر از پوشش دهندگان ریسک، آربیتراژورها و سفته بازان نیز حضور دارند و بر کارایی بازار تاثیر بسیار بسزا و مثبتی می گذارند.
آربیتراژگرها افرادی هستند که موقعیت های معاملاتی مختلفی در بازارهای مختلف به صورت همزمان باز می کنند و به سود بدون ریسک و مطمئنی دست می یابند بدون اینکه از خود سرمایه ای به میان آورده باشند. این عملیات آربیتراژگران موجب می شود تا قراردادها عادلانه قیمت گذاری شوند. درحالیکه سفته بازان سعی درپیش بینی قیمت و منتفع شدن از یک بازار مشخص را دارند. سفته بازان موجب نقدشوندگی بازار می شوند که این امر، بازار را برای پوشش دهندگان ریسک جذاب تر می کند.
قدم بعدی ———> قیمت گذاری قراردادهای آتی
