بطور کلی بازار سرمایه را کشور را می توان به چند بخش مختلف تقسیم کرد که هر بخش، بازارهای زیر مجموعه خود را دارد. در حال حاضر بازار سرمایه را می توان به بورس و فرابورس، بورس کالا و بورس انرژی تقسیم کرد. در بازارهای بورس و فرابورس، اوراق تامین مالی مانند سهام، اوراق مشارکت و دیگر ابزارهای مالی مورد معامله قرار می گیرند. بورس انرژی شباهت زیادی با بورس کالا دارد با این تفاوت که کالاهایی که در بورس انرژی معامله می شوند حامل های انرژی مانند مازوت، نفت کوره و دیگر کالاها در این بخش هستند. همچنین در بورس انرژی، برق نیز بعنوان نوعی از انرژی معامله می شود که این نوع معاملات در بورس کالا وجود ندارد. بورس کالا و بازارهای آن را با جزئیات بیشتر در زیر شرح خواهیم داد.
هدف از تشکیل بورس کالا شفافیت معاملات، حذف واسطه ها، قیمت گذاری بر پایه عرضه و تقاضا، تامین مالی شرکتها و همچنین مدیریت ریسک تولید کنندگان و وارد کنندگان کالا می باشد. بورس کالا دارای بازارهای مختلفی می باشد. در حال حاضر بازارهای بورس کالا را می توان به دسته های زیر تقسیم کرد.
1-بازار فیزیکی: در این بازار معاملات منجر به تحویل فیزیکی کالا می شوند. ابتدا عده ای بعنوان عرضه کننده کالا مراحل پذیرش برخی از تولیدات خود را نزد بورس کالا گذرانده و مجوز عرضه کالا را از شرکت بورس کالای ایران می گیرند. عرضه کنندگان معمولا تولید کنندگان یا وارد کنندگان هستند. در غیر اینصورت بورس کالا درخواست پذیرش و عرضه آنها را رد می کند. معمولا عرضه هر روز در روز قبل از آن مشخص شود و در روز عرضه خریداران جهت خرید کالا با هم رقابت می کنند.
کالاهایی که در بازار فیزیکی بورس کالا عرضه می شوند شامل مواد پتروشیمی، کالاهای صنعتی و معدنی، فرآورده های نفتی، محصولات کشاورزی و همچنین اموال غیر منقول می باشد. اغلب کالاها می توانند در رینگ داخلی یا رینگ بین الملل معامله شوند. کالاهایی که در رینگ بین الملل معامله می شوند صرفا جهت صادرات می باشند و کالاهای عرضه شده در رینگ داخلی جهت مصارف داخل کشور می باشد. بنابراین امکان صادرات این نوع کالاها وجود ندارد.
اغلب خریدارانی که کد بورسی بورس کالا را دریافت کرده اند تولیدکنندگانی هستند که از وزارت صنایع، سهمیه تولید و مجوز خرید از بورس کالا را دریافت کرده اند. البته در معاملات برخی تالارها مانند تالار کشاورزی، سخت گیری کمتری جهت دریافت کد و انجام معامله وجود دارد. همچنین تالار اموال غیر منقول بیشتر جهت مزایده شفاف املاک مازاد دولت می باشد.
معاملات در بازار فیزیکی می تواند بصورت نقدی، اعتباری یا سلف انجام شوند. در معاملات نقدی خریدار بایستی وجه معامله را قبل از تحویل کالا طی زمان مقرر پرداخت کند در غیر اینصورت مشمول جریمه خواهد شد. معاملات اعتباری معمولا با ضمانتنامه های بانکی یا ال سی داخلی انجام می شود. در معاملات سلف، خریدار وجه معامله را در ابتدا پرداخت می کند اما فروشنده پس از مدتی مثلا 45 روز بعد از روز معامله کالا را تحویل می دهد. در واقع معامله سلف یک تامین مالی کوتاه مدت برای عرضه کننده است.
به غیر از انواع معاملاتی که در بالا شرح داده شد ممکن است برخی کالاها مانند مواد معدنی که در قالب قراردادهای بلند مدت می باشند بصورت پریمیوم انجام شوند. معاملات پریمیوم یک نرخ پایه دارند که با فرمول مشخصی محاسبه می شود. معمولا اقلام فرمول در زمان معامله مشخص نیست. برای مثال ممکن است میانگین قیمت بازارهای جهانی ضربدر میانگین نرخ دلار یک هفته قبل از تاریخ تحویل بعلاوه درصد خاصی، به عنوان قیمت مشخص شود. در زمان عرضه خریداران صرفا بر سر میزان پریمیوم با هم رقابت می کنند. زیرا قیمت اصلی طبق فرمول مشخص است. میزان پریمیوم ممکن است منفی یا مثبت باشد. از آنجاییکه در قراردادهای بلند مدت از زمان معامله تا زمان تحویل مدت زیادی باقی مانده است خریدار و فروشنده، ریسک تغییرات قیمت فراوانی را تحمل می کنند. اما با معاملات پریمیوم این ریسک تا حد زیادی از بین می رود.
2-بازار ابزار مشتقه: در حال حاضر در بازار ابزار مشتقه بورس کالا قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله، مورد معامله قرار می گیرند. هدف این قرارداها فروش کالا نیست و صرفا جهت پوشش ریسک تغییرات قیمت ایجاد شده اند. قراردادهای آتی بر روی دارایی هایی مانند زیره، زعفران و پسته انجام می شود. همچنین قرارداد اختیار معامله بر روی دارایی هایی مانند زعفران و سکه طلا انجام می پذیرد. البته دارایی های پایه و نوع معاملات ابزار مشتقه ممکن است بنا به نیاز و شرایط بازار تغییر کند.
3-بازار مالی: در این بخش از بورس کالا اوراق بهادار معامله می شوند. این اوراق شامل اوراق سلف موازی، واحدهای صندوق های سرمایه گذاری طلا و گواهی سپرده کالا مورد معامله قرار می گیرد. معاملات سلف موازی مانند معاملات سلف معمولی است که در تالار فیزیکی انجام می شود. تنها تفاوت در این است که خریدار سلف موازی، اوراق بهاداری دریافت می کند و می تواند آن را به خریدار جدید واگذار کند. در تاریخ سررسید، ممکن است قرارداد منجر به تحویل شود یا بصورت نقدی تسویه حساب گردد. معمولا ساز و کار بگونه ای است که قرارداد بصورت نقدی خاتمه می یابد. فرض کنید یک محصول شیمیایی با نرخ سالیانه 20 درصد پایین تر از قیمت نقد بصورت سلف موازی عرضه شده است. این قرارداد سلف موازی دارای اختیار خرید مثلا 22 درصد برای فروشنده و اختیار فروش 18 درصد برای خریدار را دارد. بنابراین اگر در سررسید قیمت کالا از 22 درصد بالاتر باشد فروشنده از اختیار خرید خود استفاده کرده و کالای موضوع قرارداد را از خریدار سلف می خرد. در این حالت فروشنده دو درصد بیشتر از حالت اولیه پول پرداخت کرده است. همین طور اگر قیمت بازار دارایی در تاریخ سررسید به کمتر از 18 درصد نزول کرده باشد خریدار از اختیار فروش خود استفاده می کند و تنها دو درصد از دریافتی خود را از دست می دهد.
اوراق دیگری که در بورس کالا معامله می شود واحدهای صندوق های طلا هستند. این صندوق ها وجوه سرمایه گذاران را بصورت مشاع در خرید و فروش طلا بکار می گیرند و قیمت این اوراق هر روز بر اساس عرضه و تقاضای بازار تغییر می کند.
معاملات دیگر مربوط به گواهی سپرده کالاهای مختلف است. در این نوع معاملات ابتدا صاحبان انبارهای مجهز که انبارهایشان استانداردهای کافی را دارند فرایند پذیرش را طی می کنند. پس از این مرحله صاحبان کالا تولیدات خود را که معمولا محصولات کشاورزی است تحویل انبارهای پذیرش شده می دهند. در واقع کالای خود را در انبار مذکور سپرده می کنند و یک گواهی سپرده کالا دریافت می کنند. سپس این گواهی در بورس کالا و با ساز و کار بورس مورد معامله قرار می گیرد. کالاهایی که در حال حاضر بصورت گواهی سپرده معامله می شوند شامل سکه طلا، ذرت، زیره و برخی دیگر از کالاها می باشد.
بورس کالای ایران از زمان آغاز به کار تا کنون تغییرات بسیاری کرده است و در طول زمان مکانیزم معاملات و ابزارهای معاملاتی در این بازار بروز شده اند. بنابراین در نظر داشته باشید که ممکن است پروسه ها، بازارها و ابزارهای معاملاتی جدیدی وارد بورس کالا شده و یا پروسه ها و کالاهای فعلی که در این مقاله شرح داده شد از بازار حذف شوند.
