صکوک چیست؟
در سیستم مالی و بانکداری اسلامی، ربا ممنوع است. یعنی اگر یک شخص حقیقی و حقوقی، مبلغ مشخصی را به شخص دیگری قرض یا وام بدهد نباید مقدار بیشتری از آن مبلغ را از قرض گیرنده طلب کند. بدین ترتیب، اوراق بهاداری به نام “اوراق صکوک” بعنوان اوراق تامین مالی اسلامی طراحی شده است تا شرکت ها بتوانند بصورتی که از نظر شرعی مشکلی نداشته باشد تامین مالی کنند. این اوراق انواع مختلفی دارند که از جمله مهمترین آنها شامل اوراق مشارکت، صکوک اجاره و صکوک مرابحه می باشند.
صکوک در واقع جایگزینی برای اوراق قرضه است. اگر چه در عمل تفاوتی بین صکوک و اوراق قرضه نمی بینیم اما تفاوت قابل توجهی از نظر تئوری و فلسفه آن وجود دارد.
اوراق قرضه نشان دهنده بدهی است. یعنی دارنده اوراق قرضه از یک شخص دیگر طلبکار است. اما اوراق صکوک اسلامی نشاندهنده میزانی از دارایی است. یعنی دارنده اوراق صکوک در قسمتی از یک دارایی بصورت مشاع، شریک است.
اوراق مشارکت چیست؟
گاهی اوقات یک شرکت یا کارخانه برای توسعه فعالیت های خود تصمیم به سرمایه گذاری در یک پروژه جدید را دارد. اما منابع کافی برای ورود به این پروژه را ندارد.
بدین ترتیب، شرکت می تواند تعدادی اوراق مشارکت منتشر کند و به عموم بفروشد. بدین ترتیب، سرمایه گذاران این اوراق را خریداری و وجه آن را به شرکت پرداخت می کنند. شرکت نیز با این وجوه وارد سرمایه گذاری جدید می شود و سود آن را در فوصل زمانی مشخص (مثلا ماهیانه یا سه ماه) به دارندگان اوراق مشارکت پرداخت می کند. اصل مبلغ سرمایه گذاری نیز در سر رسید از پیش تعیین شده به دارنده اوراق باز پرداخت می شود.
در واقع با این کار، دارندگان اوراق مشارکت در سرمایه گذاری شریک می شوند.
معمولا سود اوراق مشارکت بصورت حداقلی تعیین می شود. برای مثال ممکن است یک اوراق مشارکت با سود حداقل 18% منتشر شود. این یعنی ممکن است سود مشارکت به میزانی بیشتر از 18 درصد باشد اما سود مشارکت نمی تواند کمتر از 18% باشد. حتی اگر سرمایه گذاری با زیان مواجه شود شرکتی که اوراق مشارکت را صادر کرده است باید حداقل نرخ مشخص شده را پرداخت کند.
اوراق صکوک اجاره چیست؟
گاهی اوقات یک سازمان یا شرکت نیاز به خرید یک دارایی دارد. در این شرایط، یکی از راه های تامین مالی، انتشار صکوک اجاره است. همانطور که از نام این صکوک پیداست نوعی قرارداد اجاره است.
برای مثال فرض کنید شهرداری یک شهر تمایل دارد تعداد مشخصی اتوبوس شهری تهیه کند. بدین ترتیب تعداد مشخصی اوراق اجاره منتشر و برای فروش به عموم عرضه می کند. سرمایه گذاران، اوراق صکوک را خریداری می کنند و شهرداری با وجوه جمع آوری شده اتوبوس های مورد نیاز را تهیه می کند.
سپس مبلغ اجاره این اتوبوس ها را در فواصل زمانی معین به دارندگان اوراق اجاره، پرداخت می کند.
در سر رسید اوراق نیز اتوبوس ها به شهرداری فروخته می شود و اصل مبلغ سرمایه گذاران به آنها بازپرداخت می گردد.
در برخی موارد نیز صکوک اجاره بصورت اجاره به شرط تملیک منتشر می شود.
اوراق مرابحه چیست؟
اوراق یا صکوک مرابحه، نوع دیگری از اوراق تامین مالی اسلامی است. مرابحه انواع مختلفی دارد. اما هر زمان که صحبت از مرابحه می شود در نظر داشته باشید که منظور، فروش اقساطی می باشد.
اگر بخواهیم صکوک مرابحه را بصورت خلاصه بیان کنیم می توانیم آن را به دو دسته تقسیم کنیم.
اوراق مرابحه یا برای تامین مالی (خرید دارایی) و یا برای تامین نقدینگی یک سازمان منتشر می شود.
1- اوراق مرابحه تامین مالی: ممکن است یک شرکت جهت پیشبرد اهداف خود نیاز به یک دارایی داشته باشد اما وجوه کافی برای آن نداشته باشد. بنابراین تعدادی صکوک مرابحه منتشر و به عموم عرضه می کند.
شرکت با وجوه حاصل از فروش این اوراق، دارایی مورد نظر خود را خریداری می کند و وجوه سرمایه گذاران را بصورت اقساطی با سود از پیش تعیین شده به آنها باز پرداخت می کند.
از نظر تئوری به این صورت است که سرمایه گذاران بصورت مشارکتی، دارایی مورد نیاز شرکت را خریداری می کنند و با سود معین بصورت اقساطی به شرکت می فروشند.
2- اوراق مرابحه تامین نقدینگی: گاهی اوقات یک شرکت نیاز به وجه نقد دارد. در این حالت وجوهی از طریق انتشار اوراق مرابحه تامین می شود. با این وجوه، یکی از دارایی های شرکتی که نیاز به وجه نقد داشته است خریداری می شود. سپس همان دارایی بصورت نسیه و اقساطی به همان شرکت با مقداری سود فروخته می شود.
بدین ترتیب شرکت هم دارایی خود را خواهد داشت و هم مقداری وجه نقد که مورد نیازش بوده، تامین شده است.
اخزا چیست؟
اخزا مخفف عبارت “اسناد خزانه اسلامی” است. زمانیکه دولت نمی تواند بدهی های پیمانکاران غیر دولتی خود را پرداخت کند اوراق اخزا منتشر کرده و به مردم می فروشد. بدین ترتیب وجوه جمع آوری شده را به پیمانکاران پرداخت می کند. با این کار، موعد پرداخت خود را به تعویق می اندازد.
اخزا نوعی اوراق بدهی است که قبل از سر رسید، هیچ پرداختی بعنوان سود ندارد. این اوراق در واقع شبیه به اوراق قرضه بدون کوپن می باشد.
اوراق اخزا با تخفیف فروخته می شود. برای مثال یک ورقه اخزا که قیمت اسمی آن 100 هزار توامن است با سررسید دو سال بعد ممکن است به قیمت 60 هزار تومان به فروش برسد.
بدین ترتیب، دولت بابت هر ورقه 60 هزار تومان دریافت می کند اما در سر رسید باید مبلغ اسمی که همان صد هزار تومان می باشد را به دارنده ورقه باز پرداخت کند. درواقع این اوراق با یک نرخ مشخص، تنزیل می شوند و به فروش می رسند.
عملیات اجرایی انتشار صکوک اسلامی چگونه است؟
مواردی که برای انتشار هر اوراق صکوک مانند اوراق مشارکت، اجاره و مرابحه شرح دادیم صرفا جهت درک موضوع بود. انتشار صکوک اسلامی دارای عملیات پیچیده ای است.
در اینجا نمی خواهیم وارد جزئیات نحوه انتشار صکوک اسلامی شویم. با این حال کلیاتی را برای درک بهتر شرح می دهیم.
برای انتشار هر اوراق صکوک، یک شرکت واسط بنام شرکت SPV تاسیس می شود. شرکت SPV اورق مد نظر را منتشر می کند و بعنوان نهادی برای خرید و فروش و انتقال دارایی بین سرمایه گذاران و شرکتی که نیاز به تامین مالی دارد (بانی) عمل می کند.
نهاد دیگری بنام امین وجود دارد که نماینده سرمایه گذاران می باشد. بدین ترتیب محافظ منافع سرمایه گذاران است.
نهاد بعدی “عامل” است. عامل معمولا یک بانک می باشد که مسئول امور اجرایی انتقالات اصل و سود سرمایه گذاری است.
ضامن نیز بازپرداخت اصل و سود را تضمین می کند.
چندین نهاد دیگر در انتشار اوراق صکوک نقش دارند. همانگونه که مشاهده می کنید تعداد این نهادهای مالی کم نیستند و این موجب می شود تا انتشار اوراق برای بانی (شرکتی که تامین سرمایه می کند) گران تمام شود. زیرا هر کدام از اینها برای خدماتی که انجام می دهند میزان مشخصی کارمزد دریافت می کنند.
چگونه اوراق مشارکت، صکوک اجاره، اوراق مرابحه و اخزا را در بورس خریداری کنیم؟
صکوک اسلامی از جمله اوراق مشارکت، صکوک اجاره، مرابحه و اخزا در بورس، معامله و خرید و فروش می شوند. اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم این اوراق در تابلو فرا بورس درج شده اند و در بازار فرابورس معامله می شوند.
قیمت این اوراق مانند سایر اوراق بهادار موجود در تابلو بورس با عرضه و تقاضا تعیین می شوند.
برای خرید اوراق مشارکت و سایر اوراق با درآمد ثابت بایستی ابتدا کد بورسی دریافت کنید. اگر قبلا کد بورسی خود را دریافت کرده اید می توانید اوراق اخزا و سایر صکوک اسلامی را بصورت آنلاین معامله کنید.
معمولا در کنار نمادهای اوراق با درآمد ثابت، تاریخ سر رسید آنها قید شده است. همچنین درصد سود هر ورقه نیز مشخص می باشد.
ممکن است شما در حال معامله سهام باشید و متوجه شوید که احتمالا بازار بورس برای مدتی ریزشی خواهد بود. بدین صورت می توانید سهام خود را بفروش برسانید و برای اینکه خواب سرمایه نداشته باشید با سرمایه خود، اوراق بهادار با درآمد ثابت خریداری کنید.
معمولا اوراق با درآمد ثابت دارای بازار گردان هستند. بازارگردان تعهد دارد تا هر روز به میزان مشخصی اوراق را به خریداران بفروشد و از فروشندگان خریداری کند. بنابراین اوراق با درآمد ثابت می تواند تا حدودی نقد باشد.
