نرخ بهره منفی یکی از مفاهیم مهم در سیاست‌های پولی است که توجه فعالان بازارهای مالی را به خود جلب کرده است. این سیاست پولی به‌ویژه در دوران بحران‌های اقتصادی و رکودها برای تحریک رشد اقتصادی و جلوگیری از کاهش تورم استفاده می‌شود. در این مقاله، به بررسی مفهوم، نحوه عملکرد، و تأثیرات نرخ بهره منفی بر اقتصاد خواهیم پرداخت.
نرخ بهره منفی چیست؟
نرخ بهره منفی زمانی اتفاق می‌افتد که بانک‌های مرکزی، به‌جای اینکه به بانک‌های تجاری برای نگهداری سپرده‌ها سود پرداخت کنند، از آن‌ها می‌خواهند که هزینه‌ای بابت نگهداری پول در بانک مرکزی پرداخت کنند. به عبارت دیگر، نرخ بهره منفی به این معنا است که سرمایه‌گذاران و پس‌اندازکنندگان باید برای نگهداری پول خود در بانک‌ها هزینه پرداخت کنند.
در شرایط عادی، بانک‌ها به مشتریان خود سود می‌دهند تا انگیزه‌ای برای نگهداری پول در حساب‌های بانکی ایجاد کنند. اما در شرایط نرخ بهره منفی، به‌جای آنکه سپرده گذاران سودی دریافت کنند، ممکن است مجبور به پرداخت هزینه برای نگهداری پول خود باشند.
نحوه عملکرد نرخ بهره منفی
نرخ بهره منفی توسط بانک‌های مرکزی مانند بانک مرکزی اروپا (ECB) و بانک مرکزی ژاپن (BOJ) به‌منظور تحریک فعالیت‌های اقتصادی و جلوگیری از رکودهای طولانی‌مدت اعمال می‌شود. این سیاست معمولاً در زمان‌هایی که نرخ بهره عادی (مثلاً ۰ یا بالاتر) نمی‌تواند رشد اقتصادی و تورم مورد نظر را تحریک کند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
هنگامی که بانک مرکزی نرخ بهره را به زیر صفر می‌برد، هدف اصلی آن است که بانک‌های تجاری را ترغیب کند تا به‌جای نگهداری پول در بانک مرکزی، آن را به‌صورت وام به شرکت‌ها و مصرف‌کنندگان بدهند. به این ترتیب، بانک‌ها تشویق می‌شوند تا اعتباردهی را افزایش دهند و از این طریق مصرف و سرمایه‌گذاری بیشتر شود.
دلایل استفاده از نرخ بهره منفی
- تحریک اقتصاد در شرایط رکود: زمانی که اقتصاد با رکود مواجه می‌شود، بانک مرکزی می‌تواند نرخ بهره را کاهش دهد تا انگیزه‌های مالی برای مصرف و سرمایه‌گذاری ایجاد کند. اگر نرخ بهره به صفر برسد و همچنان رکود ادامه داشته باشد، نرخ بهره منفی می‌تواند ابزاری مؤثر باشد.
- افزایش تورم: در برخی از کشورها تورم، پایین‌تر از حد مطلوب است و بانک‌های مرکزی با استفاده از نرخ بهره منفی سعی دارند تورم را به سطح مطلوب برسانند.
- کاهش ارزش ارز: با اعمال نرخ بهره منفی، بانک‌ها تمایل دارند که به‌جای نگهداری پول در داخل کشور، آن را به سایر بازارها منتقل کنند. این امر می‌تواند باعث کاهش ارزش پول ملی و افزایش صادرات شود.
تأثیرات نرخ بهره منفی بر اقتصاد
- تأثیر بر سرمایه‌گذاری و مصرف
یکی از اهداف اصلی نرخ بهره منفی، تحریک مصرف و سرمایه‌گذاری است. زمانی که نرخ بهره منفی است، بانک‌ها تمایل دارند تا وام‌های ارزان‌تری را به مشتریان خود ارائه دهند. این امر می‌تواند باعث افزایش تقاضا برای وام‌ها و در نهایت رشد سرمایه‌گذاری و مصرف شود.
- تأثیر بر بانک‌ها و مؤسسات مالی
برای بانک‌ها، نرخ بهره منفی می‌تواند چالش‌هایی ایجاد کند. به دلیل اینکه بانک‌ها باید برای نگهداری پول در بانک مرکزی هزینه پرداخت کنند، ممکن است تمایل داشته باشند که نرخ‌های بهره را برای مشتریان خود افزایش دهند. این امر می‌تواند منجر به کاهش سودآوری بانک‌ها و در برخی موارد مشکلات مالی برای مؤسسات مالی شود.
- تأثیر بر پس‌انداز کنندگان
برای افرادی که به‌دنبال حفظ سرمایه خود هستند، نرخ بهره منفی می‌تواند نگران‌کننده باشد. به جای دریافت سود از سپرده‌های خود، آن‌ها مجبور به پرداخت هزینه برای نگهداری پول در بانک‌ها خواهند بود. این وضعیت ممکن است مردم را به سمت سرمایه‌گذاری در دارایی‌هایی مانند طلا یا بازارهای سهام سوق دهد.
- تأثیر بر بازارهای مالی و نرخ ارز
نرخ بهره منفی معمولاً تأثیراتی بر بازارهای مالی دارد. با کاهش نرخ بهره، سرمایه‌گذاران ممکن است به دنبال دارایی‌های پرریسک‌تر مانند سهام و اوراق قرضه بروند، که می‌تواند به افزایش قیمت این دارایی‌ها منجر شود. همچنین، کاهش نرخ بهره می‌تواند باعث کاهش ارزش پول ملی و تقویت صادرات شود.
نمونه‌هایی از کشورهایی که نرخ بهره منفی را اعمال کرده‌اند
- اتحادیه اروپا: بانک مرکزی اروپا (ECB) پس از یک دوره طولانی اعمال نرخ بهره منفی، اولین افزایش نرخ بهره را در ژوئیه ۲۰۲۲ انجام داد. این تصمیم به دلیل افزایش تورم در منطقه یورو و نیاز به مقابله با فشار قیمت‌ها گرفته شد. ECB نرخ بهره اصلی را به ۰.۵۰ درصد افزایش داد که اولین افزایش از سال ۲۰۱۱ بود.
- ژاپن: بانک مرکزی ژاپن نیز از سال ۲۰۱۶ نرخ بهره منفی را به‌منظور حمایت از اقتصاد این کشور و مقابله با بحران اقتصادی اعمال کرده است.
- دانمارک: دانمارک یکی دیگر از کشورهایی است که نرخ بهره منفی را برای مقابله با بحران اقتصادی و کاهش نرخ ارز خود به‌کار گرفته است. بانک مرکزی دانمارک در اواخر سال ۲۰۲۲ تصمیم به افزایش نرخ بهره منفی خود گرفت. در تاریخ سپتامبر ۲۰۲۲، بانک مرکزی دانمارک نرخ بهره را به صفر افزایش داد. این اقدام در پی افزایش تورم جهانی و تغییر شرایط اقتصادی انجام شد.
مزایا و معایب نرخ بهره منفی
مزایا:
- تحریک مصرف و سرمایه‌گذاری
- افزایش تورم به سطح مطلوب
- کاهش ارزش ارز و تقویت صادرات
معایب:
- کاهش سودآوری بانک‌ها
- فشار بر پس‌اندازکنندگان و افراد با درآمد ثابت
- امکان ایجاد حباب‌های مالی و افزایش ریسک در بازارهای مالی
نتیجه‌گیری
نرخ بهره منفی یکی از ابزارهای پیچیده سیاست‌های پولی است که در شرایط خاص اقتصادی به‌کار می‌رود. این سیاست می‌تواند به تحریک رشد اقتصادی، افزایش تورم و کاهش ارزش ارز کمک کند. اما در عین حال، ممکن است چالش‌هایی را برای بانک‌ها، پس‌اندازکنندگان و بازارهای مالی به‌وجود آورد. به‌طور کلی، استفاده از نرخ بهره منفی بستگی به شرایط اقتصادی و هدف‌های سیاست‌های پولی دارد و باید با دقت مورد ارزیابی قرار گیرد.
